معمولاً زنگ شروع درس‌های صبح‌گاهی مکاتب، ساعت هشت نواخته می‌شود؛ اما هستند مکاتبی که زنگ دروس آغازین‌شان ساعات هفت‌ونیم، هفت و حتا ششونیم نواخته می‌شود. شروع دروس در این ساعات در مکاتب، هر کدام دلیل خاصی دارد. بر علاوه، در بسیاری از مکاتب، بر اساس برنامه‌ریزی اداری و آموزشی، دانش‌آموزان مکلف‌اند که از حدود ۳۰ تا ۱۵ دقیقه (مطابق برنامه‌ریزی مکتب‌های مربوطه) زودتر از شروع رسمی درس، در مکتب‌های‌شان حاضر شوند. دلیل این حاضر شدن زودهنگام، اجرای سرود و ترانه، اعلام برنامه‌های آموزشی، سخنرانی‌ها و برنامه‌های انگیزشی برای دانش‌آموزان است.
چرا شروع زودهنگام؟
برای این‌که دلیل شروع زودهنگام درس‌های صبح‌گاهی مکاتب را بدانیم، نخست، مکاتب را به دو دسته تقسیم می‌کنیم: مکاتب دولتی و مکاتب خصوصی.
هستند شماری از مکاتب دولتی چه در حومه‌های شهر کابل و چه در حومه‌های مراکز ولایت‌های دیگر که درس‌های‌شان را پیش از ساعت هشت صبح شروع می‌کنند. یکی از دلایل این کار، کمبود ظرفیت مکاتب پنداشته می‌شود. این مکاتب بنا بر نبود صنف‌های درسی به حد کافی و جمعیت بیش از حدشان، مکلف‌اند تا در سه وقت جداگانه برای تمامی دانش‌آموزان تدریس کنند. معمولاً اولین دور درس‌ها در این مکاتب، ساعت ششونیم شروع و ساعت نُه صبح ختم می‌شود و سپس صنف‌های دیگری می‌آیند. معمولاً مکاتب ترجیح می‌دهند تا در این وقت صبح‌گاهی، برای دانش‌آموزان دور اول ابتدایی تدریس شود، چون این‌ها، ساعت درسی‌شان نسبت به صنف‌های دیگر کم‌تر است.
بسیاری از مکاتب خصوصی، قیدها و برنامه‌های خاص اداری و آموزشی خودشان را دارند. آن‌ها به خاطر حجم کاری به دلیل فعالیت‌های جانبی و نیز به دلیل این‌که عصرها زودتر صنف‌ها‌ی‌شان رخصت شوند، درس‌های صبح‌گاهی‌شان را زودتر از وقت معمول شروع می‌کنند.
شروع زودهنگام دروس صبح‌گاهی مکاتب چه مشکلاتی را برای دانش‌آموزان بار می‌آورد؟
تنبه و فرار از مکتب
کودکان نسبت به بزرگ‌سالان بیش‌تر به خواب نیاز دارند. از این رو، شروع زودهنگام دروس مکاتب‌شان باعث می‌شود تا از خواب‌شان کاسته شود. مثلاً مکتبی که درس‌هایش را ساعت هفت شروع می‌کند، دانش‌آموز مکلف است تا حداقل ساعت چهار و ۴۵ دقیقه صبح از خواب برخیزد. این زمان برای یک کودک خیلی زود است. وقتی او در این ساعت از خواب برخیزد، حدود ۱۰ تا ۱۵ دقیقه، نیاز دارد تا دست و روی خودش را بشوید. حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه هم نیاز دارد تا لباس بپوشد و حدود ۱۵ دقیقه دیگر نیاز دارد تا صبحانه بخورد. حداقل ۱۵ دقیقه دیگر هم نیاز دارد تا به مکتب برسد، آن هم اگر مکتب در نزدیکی خانه‌اش موقعیت داشته باشد و در صورتی که دورتر باشد، به زمان بیش‌تری نیاز دارد. او مکلف است که ساعت ششونیم برای اجرای برنامه‌های صبح‌گاهی حاضر باشد. گاه پیش می‌آید که دانش‌آموزی بنا به هر دلیلی نتواند در این ساعت به مکتب حاضر شود، در این صورت، با تنبیه از سوی اداره مکتب مواجه می‌شود. به گونه مثال، شکیلا، دانش‌آموز در یکی از مکاتب خصوصی، درس‌هایش ساعت هفت صبح شروع می‌شود، اما او از سوی اداره مکتب مکلف است که ساعت ششونیم در مکتب حاضر باشد. روزی، او چند دقیقه‌ای دیرتر به مکتب رسیده بود، ولی از سوی مسوولان مکتب تنبیه شده است. «چند دقیقه دیرتر به مکتب رسیدم. پیش همه‌ی شاگردا لت‌ام کدند. خیلی شرم شدم.» حنیفه رحیمی، مادر دو دانش‌آموز است: یکی صنف سوم و دیگری صنف اول. برای حنیفه، بیدار کردن و آماده‌ساختن آن‌ها برای رفتن به مکتب دشوار است. «بعضی صبح‌ها خواب‌شان پُره نمی‌شود. بسیار دیر از خواب می‌خیزند. بعضی روزها شده که به خاطر دیر شدن، یا هیچ صبحانه نخورند یا کم بخورند.» آن‌گونه که حنیفه می‌گوید، دیر رسیدن فرزندانش به مکتب، باعث تنبیه آن‌ها از سوی معلم‌شان شده است. «بچه‌ام دیرتر به مکتب رسیده بود. اول، مسوول دم دروازه با او جنجال کرده بود، بعد که اجازه داد داخل مکتب شود، معلمش اجازه نداده داخل صنف شود. یک ساعت تمام بیرون و در صحن مکتب بود. سرگردان گشته بود. خیلی ناراحت شده بود.» فرزند حنیفه، پس از تنبیه، چند روزی مکتب نمی‌رفت، تا این‌که با وعده‌ها و تشویق‌ها وادار شد دوباره سر درس حاضر شود. «آن روزی که معلم زده بودش، بسیار ناراحت د خانه آمد. جگرخون بود. فقط این‌طرف و آن‌طرف راه می‌رفت و می‌گشت. از صباح آن روز نخواست مکتب برود. چند روز همی‌طور بود تا این‌که برایش وعده دادیم که اگر مکتب برود چکر می‌بریمش و چیزهایی برش می‌خریم.»
قانون معارف که فرمان توشیح آن در سال ۱۳۸۷ از سوی حامد کرزی، رییس‌جمهور پیشین صادر شده، در مورد ساعات شروع درس‌ها در مکاتب صراحت ندارد و آن را به مقرره‌ها واگذار کرده است. اما ماده‌ی سی‌ونهم در فصل یازدهم این قانون، هر نوع تعذیب جسمی و روحی دانش‌آموزان را در مکتب ممنوع قرار داده است. پُره نشدن خواب دانش‌آموزان، نخوردن صبحانه و تنبیه آن‌ها، برای‌شان آسیب‌های جسمی و روحی مِی‌زند. این امر ممکن است مصداق تعذیب را به خود بگیرد.
تاثیرات روی صحت و یادگیری
تحقیقاتی را که یک نهاد امریکایی موسوم به «مراقبت و جلوگیری از امراض» در مورد دانش‌آموزان در ماه آگست۲۰۱۵ نشر کرده، نشان می‌دهد که شروع زودهنگام درس‌های صبح‌گاهی مکاتب، تاثیرات منفی‌ای را روی صحت و تمرکز و یادگیری دانش‌آموزان دارد. در بخشی از این گزارش آمده است: «خواب کافی برای صحت، آرامش و نتایج آموزشی کودکان مکتبی مهم است.» در این تحقیق هم‌چنان آمده است که کودکان نیاز دارند که حدود هشت‌ونیم تا نُه‌ونیم ساعت بخوابند. حنیفه، مادر دو دانش‌آموز، نیز می‌گوید که شروع زودهنگام مکتب، تأثیرات بدی را روی جسم و روان فرزندانش می‌گذارد. به گفته او، فرزندانش روزهایی که دیرتر از خواب برمی‌خیزند و مجبور اند بدون صبحانه به مکتب بروند، در صنف فعالیت ندارند. او به نقل از معلمان فرزندانش می‌گوید که در چنین روزهایی، آن‌ها در کلاس بازی‌گوشی و با دستان خود بازی می‌کنند و برای هم‌صنفی‌های خود نیز مزاحمت می‌کنند. به گفته حنیفه، روزی که فرزندانش صبحانه نمی‌خورند، بسیار ناراحت به خانه بر می‌گردند، کار خانه‌گی‌شان را انجام نمی‌دهند و حتا خوردنی‌هایی را که همیشه با خودشان به مکتب می‌برند، در این روزها مکمل نمی‌خورند. برای شکیلا و هم‌صنفانش که به تازه‌گی دوران ابتدایی مکتب را به پایان رسانیده و حالا مشغول دانش‌آموزی در دوران متوسطه‌اند، نیز شروع زودهنگام درس‌های‌شان خالی از اشکال نیست. برای شکیلا سال‌های پیش، بیش‌تر دشوار بوده و حالا به گفته خودش عادت کرده و صبح‌ها زودتر از خواب برمی‌خیزد و آماده‌ی رفتن به مکتب می‌شود، اما بعضی روزها ممکن است کمی دیرتر شود و بدون خوردن صبحانه مکتب برود، اما شکیلا می‌گوید برای بعضی هم‌صنفی‌هایش که بیش‌تر درس می‌خوانند، شروع زودهنگام درس‌ها مشکل است. «یک روز یکی از هم‌صنفی‌هایم با اندک‌ترین حرف در صنف ناراحت می‌شد با همه جنگ (دعوا) می‌کرد، چشمانش سرخ بود، می‌گفت که شب تا دیروقت درس خوانده و اصلاً خوابش پُره نشده است.» به گفته‌ی شکیلا، هم‌صنفی‌هایش روزهایی که خواب‌شان پُره نمی‌شود، در صنف زیاد فعال نیستند و زودزود ناراحت می‌شوند.
